Od kilku lat jesteśmy świadkami coraz większego wykorzystania nowych technologii w systemach prawnych, w szczególności w wymiarze sprawiedliwości. Z pewnością przełomem w tym zakresie była pandemia koronawirusa, która przyspieszyła proces informatyzacji i elektronizacji w sądownictwie oraz w codziennej pracy prawników. Rok 2023 niewątpliwie zapisze się w historii jako zdominowany przez rozwój AI, a jednocześnie w którym pojawiło się także mnóstwo pytań dotyczących wpływu sztucznej inteligencji na nasze życie, w tym funkcjonujące systemy prawne. W tej części artykułu zostaną omówione najważniejsze aspekty wpływu AI na organy wymiaru sprawiedliwości, z kolei w następnym przyglądniemy się możliwościom wykorzystania sztucznej inteligencji i jej skutkom w pracy prawnika.

AI w sądownictwie – odległa przyszłość czy rzeczywistość?

Potencjalne zastosowanie sztucznej inteligencji w sądownictwie jest bardzo szerokie. W teorii systemy AI mogą przejąć zadania sądu na niemal każdym poziomie jego funkcjonowania. Przykłady zastosowania AI w sądownictwie można podzielić na dwie kategorie tj. na analizowanie danych i wsparcie sędziego w sprawowanej funkcji (np. przydzielanie spraw, ocena formalna pism procesowych, generowanie odpowiedzi na zapytania uczestników postępowań automatyczna transkrypcja i streszczanie ustnych wypowiedzi) oraz na zastąpienie pracowników wymiaru sprawiedliwości i podejmowanie autonomicznych decyzji jak np. analiza materiału dowodowego, wydawanie standardowych zarządzeń albo orzeczeń w powtarzalnych stanach faktycznych. 

Druga z przedstawionych możliwości, jest na ten moment dosyć odległa choć nie niemożliwa. Wynika to z tego, że sztuczna inteligencja nie myśli w tożsamym znaczeniu jak człowiek. W aktualnym stanie tej technologii, funkcjonowanie algorytmów AI opiera się na wyszukiwaniu podobieństw i wymaga wprowadzenia do systemu dużej ilości danych, na podstawie których system oparty o AI będzie mógł wygenerować odpowiednie informacje. W przypadku wymiaru sprawiedliwości dochodzi do tego niezwykle skomplikowana materia w postaci regulacji prawnych, które nierzadko przysparzają trudności w orzekaniu nawet doświadczonym sędziom. Z uwagi na to, obecnie rozwiązania oparte na AI są wdrażane w wymiarze sprawiedliwości na mniejszą skalę. 

Wymieniając przykłady systemów wykorzystujących AI w wymiarze sprawiedliwości, warto wskazać na funkcjonujący od 2018 r. w Polsce System Losowego Przydziału Spraw, który przyczynia się do realizacji prawa do sprawiedliwego procesu. Aktualnie polski resort sprawiedliwości wdraża w zakładzie karnym w Chełmie system wspierania monitoringu zakładów karnych, oparty na algorytmie wykrywania niepożądanych lub niebezpiecznych zachowań. System działa na podstawie strumieni wideo dostarczanych przez kamery monitoringu. Najbliższe plany polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości obejmują także projekt TJENI (Foster Transparency of Judicial Decisions and Enhancing the National Implementation of the ECHR) mający na celu stworzenie centralnego systemu publikacji i kategoryzacji wyroków sądowych1.

Mówiąc o naszym kontynencie, warto jeszcze wspomnieć o powstałym w 2019 r. estońskim projekcie mającym na celu zastąpienie sędziów w sprawach cywilnych o drobne roszczenia, nieprzekraczające 7000 euro. Ostatecznie projekt został wstrzymany, a Estonia ograniczyła wdrożenie AI do transkrypcji przesłuchań sądowych i anonimizacji orzeczeń sądowych. Na pewno był to jednak ważny krok w stosunku do zastosowania AI do samodzielnego rozstrzygania nieskomplikowanych sporów2. 

Z kolei, w Holandii od 2010 r. z powodzeniem stosowany jest system e-Court służący do rozstrzygania spraw windykacyjnych. Całe postępowanie odbywa się online na specjalnie przeznaczonej do tego platformie, a rozstrzygnięcie sprawy jest wydawane przez system na podstawie obowiązujących przepisów oraz imitacji rozumowania sędziowskiego opartej na podstawie bazy akt przeszłych postępowań. Rozstrzygnięcia wydawane przez AI są jednak poddawane kontroli sędziego3.

Na czele rankingu wykorzystania AI w sądach plasują się jednak w tym momencie Chiny. Pierwsze algorytmy sztucznej inteligencji były już wykorzystywane przez Chiny w postępowaniach sądowych od 2017 r. Na koniec 2019 r. ogłoszono, że sądy internetowe w Chinach rozstrzygnęły pierwszy milion spraw. Do 2025 r. Chiny planują przejść na tzw.  czwartą generację sądów inteligentnych4.

W Australii wdrażane są rozwiązania umożliwiające nakładanie kar za pomocą AI za wykroczenia drogowe5. W USA w wybranych stanach stosowany jest system COMPAS (Correctional Offender Management Profiling for Alternative Sanctions), który na podstawie zbiorów danych ocenia możliwość recydywy. Z uwagi na kontrowersje związane z uznaniem go za dyskryminujący, w szczególności w stosunku do Afroamerykanów, jego zastosowanie zostało ograniczone, a sąd musi w każdym przypadku rozważyć, na ile wiarygodne są wyniki obliczeń programu6. Zaś w Kolumbii Brytyjskiej powstało narzędzie Smartsettle ONE służące do internetowego rozstrzygania sporów. Program wykorzystuje algorytmy uczące się taktyki licytacji i priorytetów stron sporu i pomaga w wypracowaniu ugody7.

Jakie podejście w stosunku do AI prezentuje Unia Europejska?

W związku z nieustannym rozwojem i doskonaleniem AI konieczne stało się szybkie uregulowanie tego obszaru. 15 czerwca 2023 r. Parlament Europejski przyjął akt o sztucznej inteligencji (AI Act), którego głównym celem było zminimalizowanie ryzyk związanych z wykorzystywaniem systemów opartych na AI. W szczególności w AI Act wprowadzono kontrolę nad tzw. systemami zwiększonego ryzyka, do których m.in. zaliczono oparte o AI systemy stosowane przez administrację publiczną i organy ścigania8, poprzez np. wymóg każdorazowej oceny ich wpływu na podstawowe prawa obywateli, a także zabroniono stosowania systemów opartych o AI do predykcji kryminalnej. W akcie przyznano prawo do wniesienia skargi do krajowego organu ds. AI od decyzji wydanej z wykorzystaniem algorytmów sztucznej inteligencji. AI Act nie zezwala na ten moment na podejmowanie przez systemy wykorzystujące sztuczną inteligencję w pełni autonomicznych i niepodważalnych decyzji.

Czy AI zrewolucjonizuje wymiar sprawiedliwości?

Pomimo wielu projektów opartych o AI prowadzonych i wdrażanych w wymiarach sprawiedliwości na całym świecie, stan prac nad rozwojem sztucznej inteligencji nadal nie jest jeszcze wystarczająco zaawansowany, żeby móc zastąpić sędziego i innych pracowników wymiaru sprawiedliwości. Jedno z najbardziej zaawansowanych badań dotyczących wprowadzenia imitacji rozumowania sędziowskiego w systemie wykorzystującym AI zostało przeprowadzone w 2016 r. i dotyczyło przewidywania orzeczeń ETPC. Badanie wykazało 79% skuteczności w przewidywaniu rozstrzygnięć ETPC, co daje dosyć pozytywny wynik biorąc pod uwagę stan rozwoju AI sprzed kilku laty. Systemy oparte o AI cieszą się natomiast dużą popularnością jako narzędzia wspierające i przyspieszające pracę wymiaru sprawiedliwości. Jak każdy postęp technologiczny, AI niesie za sobą także wiele ryzyk prawnych, jednak dzięki zapewnieniu odpowiednich regulacji zabezpieczających w szczególności interesy jednostki, może stać się przełomowym rozwiązaniem w organach sądownictwa.

  1. Zob.: https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/sztuczna-inteligencja-w-sluzbie-wymiaru-sprawiedliwosci–konferencja-ministerstwa-sprawiedliwosci [dostęp: 07.07.2023 r.).
  2. Zob.: https://www.just.ee/en/news/estonia-does-not-develop-ai-judge [dostęp: 07.07.2023 r.].
  3. H. Nakad-Weststrate, T. Jongbloed, H. van der Herik, A. Salem, Digitally Produced Judgements in Modern Court Proceedings, “International Journal of Digital Society” 2015, nr 4, s. 1102.
  4. Zob.: https://www.scmp.com/news/china/politics/article/3124815/chinas-courts-use-data-analytics-and-blockchain-evidence?module=perpetual_scroll_0&pgtype=article&campaign=3124815 [dostęp: 07.07.2023 r.].
  5. Zob.: https://brookewintersolicitors.com.au/resources/new-artificial-intelligence-technology-being-introduced-to-traffic-cameras/ (dostęp: 16.06.2023 r.).
  6. Zob.: https://en.wikipedia.org/wiki/COMPAS_(software), (dostęp: 16.06.2023 r.).
  7. Zob.: https://www.lexisnexis.ca/en-ca/ihc/2019-06/from-estonian-ai-judges-to-robot-mediators-in-canada-uk.page [dostęp: 07.07.2023 r.].
  8. Zob.: https://panoptykon.org/akt-o-uslugach-cyfrowych-po-glosowaniu-w-europarlamencie (dostęp: 16.06.2023 r.).