W obliczu dynamicznych zmian społecznych i technologicznych dotykających sektor medyczny, aktualizacja norm etycznych staje się konieczna. Zauważyli to również przedstawiciele lekarskiego samorządu zawodowego, czego przejawem jest niedawno uchwalona nowelizacja Kodeksu Etyki Lekarskiej. Ten fundamentalny dokument określający standardy etyczne i zawodowe lekarzy został zaktualizowany, aby lepiej odpowiadać na współczesne wyzwania, przed jakimi stają lekarze. W tym artykule przybliżymy, co wkrótce zmieni się w Kodeksie Etyki Lekarskiej, jak przebiegał proces jego aktualizacji oraz jakie konsekwencje niesie to dla lekarzy w ich codziennej praktyce zawodowej.
Kodeks Etyki Lekarskiej – prawo czy zasady?
Kodeks Etyki Lekarskiej jest zbiorem zasad etycznych, które mają na celu określenie standardów postępowania lekarzy w różnych sytuacjach zawodowych. Kodeks Etyki Lekarskiej to dokument posiadający formę uchwały samorządu zawodowego lekarzy. Choć nie stanowi aktu prawa powszechnie obowiązującego, to jednak istotnie wpływa na codzienną praktykę lekarską, a to z uwagi na fakt, że jego przestrzeganie jest obowiązkiem każdego członka tej społeczności zawodowej. Naruszenie zasad Kodeksu Etyki Lekarskiej może skutkować odpowiedzialnością dyscyplinarną przed sądami lekarskimi.
Jak przebiegał proces wprowadzenia zmian
Nowy kodeks został przyjęty w trybie uchwały na specjalnym zebraniu Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Lekarzy. Proces nowelizacji był wynikiem długotrwałych dyskusji i konsultacji, które miały na celu uwzględnienie aktualnych wyzwań przed którymi stoi środowisko lekarskie, takich jak np. działalność lekarzy w social mediach, czy wykorzystanie sztucznej inteligencji w procesie diagnozy i leczenia. Dyskusje te miały miejsce na różnych szczeblach samorządu lekarskiego, a także wśród ekspertów z zakresu medycyny, prawa i etyki. Uchwała została podjęta w dniu 18 maja 2024 r., a zmiany zaczną obowiązywać od 1 stycznia 2025 r. Od tego momentu wszyscy lekarze będą zobowiązani do przestrzegania nowych zasad.
Jedno słowo, duża zmiana
Zgodnie z art. 5 ust. 1 Ustawy o FR, fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą m.in. wWiele zmian w Kodeksie Etyki Lekarskiej to zmiany redakcyjne, które pomimo niewielkiej modyfikacji, wpłyną w istotny sposób na codzienną praktykę lekarską. Przykładem jest chociażby podkreślenie, że lekarz przeprowadza i dokumentuje postępowanie diagnostyczne, lecznicze lub zapobiegawcze z należytą starannością, zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, poświęcając temu niezbędny czas. Dotychczas ta kwestia nie była wyrażona w sposób dyrektywny, a jedynie poprzez zastosowanie słów, że lekarz powinien przeprowadzać wszelkie postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze w opisany wyżej sposób.
Ten sam przypadek dotyczy informowania pacjentów o ryzyku związanym z leczeniem. Dotychczas brzmienie Kodeksu Etyki Lekarskiej wskazywało, że lekarz powinien poinformować pacjenta o korzyściach i ryzyku proponowanych działań diagnostycznych i leczniczych, a także o możliwościach zastosowania innego postępowania medycznego. Obecnie stanie się to nie tyle powinnością, co obowiązkiem lekarza.
W wielu miejscach znowelizowanego Kodeksu, zwrócono również uwagę na formę zgody wyrażanej przez pacjentów, doprecyzowując że powinna być ona świadoma (dotyczy to np. zgody na udział w eksperymencie medycznym).
Sztuczna inteligencja i praktyka lekarska, czy to dopuszczalne połączenie?
Dotychczas w Kodeks Etyki Lekarskiej nie formułowano szczegółowych reguł dotyczących korzystania w procesie leczenia z nowych technologii, w tym ze sztucznej inteligencji. Dynamiczny rozwój technologiczny spowodował konieczność nowelizacji Kodeksu również w tym zakresie, czego przejawem jest dodanie w znowelizowanej wersji KEL informacji o tym, że lekarz może w postępowaniu diagnostycznym, leczniczym lub zapobiegawczym korzystać z algorytmów sztucznej inteligencji przy spełnieniu następujących warunków:
- poinformowania pacjenta, że przy stawianiu diagnozy lub w procesie terapeutycznym będzie wykorzystana sztuczna inteligencja,
- uzyskania świadomej zgody pacjenta na zastosowanie sztucznej inteligencji w procesie diagnostycznym lub terapeutycznym,
- zastosowania algorytmów sztucznej inteligencji, które są dopuszczone do użytku medycznego i posiadają odpowiednie certyfikaty, oraz
- ostateczną decyzję diagnostyczną i terapeutyczną zawsze podejmuje lekarz.
Należy jednak pamiętać, że sam fakt zezwolenia na korzystanie ze sztucznej inteligencji przez lekarzy na gruncie etycznym nie przesądza jeszcze, że takie praktyki będą zawsze dopuszczalne prawnie przez inne przepisy. Odrębną i bardziej złożoną kwestią jest bowiem dopuszczalność takich praktyk na gruncie przepisów o ochronie danych osobowych, czy przepisów dotyczących wyrobów medycznych. Prowadzenie operacji na danych dotyczących zdrowia przy pomocy narzędzi sztucznej inteligencji może wymagać uzyskania zgody na przetwarzanie danych osobowych, czy rejestracji oprogramowania jako wyrobu medycznego. Dlatego przed podjęciem podobnych działań należy dokładnie przeanalizować dany przypadek z pomocą prawnika.
Czy lekarz może reklamować swoje usługi bez żadnych ograniczeń?
Marketing usług leczniczych może sprawiać pewne trudności z punktu widzenia jego zgodności z prawem, o czym pisaliśmy tutaj. W znowelizowanym Kodeksie Etyki Lekarskiej sformułowano nowe reguły dotyczące informowania przez lekarzy o oferowanych usługach. W dotychczasowym brzmieniu Kodeksu, wszelkie reklamowanie się przez przedstawicieli zawodu było wprost zabronione. Lekarz też nie mógł wyrażać zgody na używanie swojego nazwiska i wizerunku dla celów komercyjnych. Tak skonstruowane zasady budziły wątpliwości co do dopuszczalności prowadzenia przez lekarzy działań w mediach społecznościowych.
Zgodnie z nowymi zasadami, lekarz będzie uprawniony do posługiwania się informacją o oferowanych usługach z zastrzeżeniem, że taka informacja będzie zgodna z zasadami etyki lekarskiej. Nowy Kodeks zatem wychodzi naprzeciw zmieniającej się rzeczywistości i rezygnuje z zakazu reklamy wyrażonego wprost. Z jednej strony zmianę tę należy ocenić jako pozytywną ze względu na dotychczasowe trudności interpretacyjne dotyczące pojęcia reklamy oraz tego, czy udzielanie się lekarzy w mediach społecznościowych mieści się w zakresie tego pojęcia. Z drugiej jednak strony, odróżnienie informacji o oferowanych usługach zgodnych z zasadami etyki lekarskiej od takich, które te zasady naruszają, będzie również wymagało każdorazowo indywidualnej oceny działalności lekarza w internecie – podobnie, jak w przypadku oceny, czy dane działanie jest reklamą.
Co istotne, w nowej wersji Kodeksu przewidziano również sytuacje, w których informacje o oferowanych usługach publikowane są przez osoby trzecie w imieniu lekarza lub na jego rzecz – w takim wypadku odpowiedzialność za te informacje ponosi sam lekarz. To bardzo ważne zastrzeżenie w kontekście tego, że obecnie powszechną praktyką wśród osób o dużych zasięgach w mediach społecznościowych jest zlecanie zarządzania ich profilami wyspecjalizowanym podmiotom trzecim.
Klarowne zasady współpracy lekarzy z producentami leków
Dotychczas Kodeks Etyki Lekarskiej zawierał wytyczne dotyczące współpracy lekarzy z producentami leków, jednak sposób ich wyrażenia sprawiał, że ujawnianie wymaganych informacji było jedynie powinnością lekarzy, a nie ich etycznym obowiązkiem. Po 1 stycznia 2025 r. lekarze będą zobowiązani do ujawniania swoich powiązań z producentami leków lub wyrobów medycznych pacjentom, którzy mają być poddani badaniom sponsorowanym przez tego producenta, a także do ujawnienia słuchaczom wykładów oraz redaktorom publikacji wszelkich związków z firmami lub subwencji z ich strony, oraz innych korzyści mogących być przyczyną konfliktu interesów.
Podkreślono również w sposób bardziej wyraźny niż dotychczas, że lekarzom nie wolno przyjmować korzyści od przedstawicieli przemysłu medycznego, jeżeli może to ograniczyć obiektywizm ich opinii zawodowych lub podważyć zaufanie do zawodu lekarza.
Krok lekarzy w przyszłość
Nowelizacja Kodeksu Etyki Lekarskiej to nie tylko formalna zmiana w zapisach samorządowych, ale przede wszystkim krok w kierunku lepszego dostosowania norm etycznych do dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości medycznej. Poza opisanymi powyżej zmianami, modyfikacji ulegną również zasady przeprowadzenia eksperymentów medycznych czy kwestie prowadzenia terapii daremnej. Nowe przepisy mają na celu nie tylko ochronę pacjentów, ale także wsparcie lekarzy w ich codziennej pracy, zapewniając im jasne wytyczne postępowania w różnych, często trudnych, sytuacjach zawodowych. Tym samym, stanowią istotny krok ku doskonaleniu standardów etycznych w medycynie oraz budowaniu większego zaufania w relacjach między lekarzami a pacjentami.
Jeśli wdrożenie znowelizowanego Kodeksu Etyki Lekarskiej stawia przed Tobą sporo wyzwań, skontaktuj się z nami! Odpowiemy na wszelkie pytania i wskażemy możliwe rozwiązania.
Autor: Olga Dąbrowska oraz Aleksandra Woźniak